Λόρδος ‘Ελγιν
1776
Έτος γέννησης του λόρδου Έλγιν. Από νεαρή ηλικία, λόγω της καταγωγής του από σκοτσέζικη οικογένεια ευγενών κληρονομεί τον τίτλο του κόμη. Ακολουθεί την εκπαίδευση ενός βρετανού ευγενή. Φοίτησε στο πανεπιστήμιο του Ηarrow και τελικά στράφηκε προς την στρατιωτική καριέρα και τη διπλωματία, τυπικές ενασχολήσεις ενός σκωτσέζου τζέντλεμαν, με απώτερο στόχο την πολιτική. Σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα διέρχεται τη χαμηλή στρατιωτική ιεραρχία και σε ηλικία μόλις 29 ετών γίνεται αντισυνταγματάρχης, χωρίς όμως ιδιαίτερη μάχιμη προϋπηρεσία.
1790-1798
Σε ηλικία μόλις 24 ετών εκλέγεται στη Βουλή των Λόρδων, το 1791 είναι διπλωματικός αντιπρόσωπος στην Αυστρία και από το 1791-1793 ειδικός απεσταλμένος στις Βρυξέλλες. Απέχοντας συνεχώς από τα καθήκοντά του, η θητεία του κρίνεται, σε γενικές γραμμές, ως αναποτελεσματική. Από το 1793-1796 διατελεί Πληρεξούσιος Υπουργός της Αγγλικής κυβέρνησης στην Πρωσική Αυλή, επικεφαλής της διπλωματικής αντιπροσωπείας της χώρας του στο Βερολίνο. Παρά το ότι εμφανίζονται τα πρώτα σοβαρά προβλήματα της υγείας του (κατέφευγε πολύ συχνά στα ιαματικά λουτρά), οι δεξιώσεις που ο ίδιος δίνει δεν έχουν τέλος.
1799
Για λόγους υγείας επιδίωξε να τοποθετηθεί πρέσβης της Μ. Bρετανίας στη Κωνσταντινούπολη και το επέτυχε το 1799. Λίγο πριν την αναχώρησή του παντρεύεται τη μεγαλοκληρονόμο Μαίρη Νίσμπετ. Είναι ωστόσο ήδη καταχρεωμένος. Γκρεμίζει το σεμνό σπίτι του πατέρα του στο Φάιφ και στη θέση του ανεγείρει μια πολύ πλούσια έπαυλη, το Μπρούμχολ. Για την ανέγερσή της δανείζεται μεγάλα χρηματικά ποσά και ο γάμος του έρχεται ως σωσίβιο την κατάλληλη στιγμή. Παράλληλα, ο αρχιτέκτονας της επαύλης του, Τόμας Χάρρισον, του εμφυσεί την ιδέα της μελέτης της ελληνικής κλασικής αρχιτεκτονικής από γύψινα αντίγραφα, που θα μπορούσαν να παραχθούν από εκμαγεία πρωτότυπων αρχαιοτήτων. Ο Έλγιν ονειρεύεται να διακοσμήσει τo πλούσιο εξοχικό του με αντίγραφα των πιο φημισμένων έργων της αρχαιότητας αφενός, και αφετέρου να πουλήσει και στο εμπόριο τα αντίγραφα αυτά.
Στη προσπάθειά του να “στρατολογήσει” τους καλύτερους καλλιτέχνες απευθύνεται στον ταλαντούχο ζωγράφο Τέρνερ, με τον οποίο όμως δεν συμφωνούν στην αμοιβή, όπως επίσης και στο ότι ο Έλγιν ήθελε την αποκλειστική κυριότητα κάθε σχεδίου και σκίτσου που θα φιλοτεχνούσε ο Τέρνερ.
Με δύο ειδικούς γραμματείς, τον εφημέριο Φίλιπ Χάντ (που όπως θα δούμε αργότερα διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στη βίαιη απόσπαση των Μαρμάρων του Παρθενώνα), τη σύζυγό του και υπηρετικό προσωπικό, αναχωρεί για την Πόλη. Στη Σικελία ωστόσο βρίσκει, με λιγότερα χρήματα, το προσωπικό που ήθελε, και ορίζει ως επιστάτη του συνεργείου τον ιταλό ζωγράφο Τζιοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι.
1800
Στέλνει το συνεργείο των καλλιτεχνών του στην Αθήνα με σκοπό να του εξασφαλίσουν αντίγραφα και σχέδια των περίφημων αρχαιοτήτων της. Ο Παρθενώνας είχε μετατραπεί σε τζαμί και έχαιρε ιδιαίτερου σεβασμού από τους Tούρκους, ο δε ευρύτερος χώρος της Ακρόπολης έχει μετατραπεί σε οθωμανικό φρούριο. Για τον λόγο αυτό ο Λουζιέρι καταφεύγει σε δωροδοκίες που όμως δεν αρκούν για να του παράσχουν την πολυπόθητη πρόσβαση. Οι τουρκικές αρχές της Αθήνας απαιτούν ειδική άδεια από τον Σουλτάνο. Η Αγγλία εν τω μεταξύ, συμμαχώντας με τους Τούρκους, κατατροπώνει τον Ναπολέοντα και επαναφέρει το status quo στην Αίγυπτο, την επικυριαρχία δηλαδή της Τουρκίας στη χώρα. Το γεγονός αυτό επιδρά καταλυτικά στις σχέσεις της Τουρκίας με την Αγγλία σε όλα τα επίπεδα.
1801
Ο Έλγιν μη χάνοντας, ως συνήθως, ευκαιρία, αποκτά μετά από πολλή πίεση το περίφημο “φιρμάνι” από έναν Τούρκο αξιωματούχο στην Κωνσταντινούπολη, τον Καϊμακάμη, που τον καιρό εκείνο αντικαθιστούσε τον μέγα Βεζύρη, και με τον οποίο, από ότι φαίνεται, είχε ιδιαίτερα καλές σχέσεις. Το περιεχόμενο της φιλικής αυτής επιστολής μας είναι σήμερα γνωστό χάρη στην ιταλική μετάφραση από το πρωτότυπο, το οποίο δυστυχώς δεν σώζεται. Σύμφωνα με αυτό, παρέχεται πρόσβαση στα συνεργεία του Έλγιν για να αποτυπώσουν, να σχεδιάσουν και να κάνουν εκμαγεία από τα μνημεία της Ακρόπολης, καθώς επίσης και να ανασκάψουν μόνο γύρω από τα θεμέλια του Παρθενώνα και να απομακρύνουν λιγοστές ενεπίγραφες, ή με γλυπτή διακόσμηση πέτρες (“qualche pezzi di pietra”). Στο γράμμα διατυπώνεται ρητά η προϋπόθεση, ότι δεν επιτρέπονταν στα συνεργεία του Έλγιν να προκαλέσουν έστω και την παραμικρή, οποιασδήποτε φύσεως ζημιά στα μνημεία. Αυτό το έγγραφο δεν είναι “φιρμάνι” όπως συνήθως αποκαλείται, γιατί δεν υπογράφεται από τον Σουλτάνο Με την επιστολή αυτή και με πολλά δώρα για να δωροδοκήσει τους δύο σημαντικότερους Τούρκους αξιωματούχους των Αθηνών (τον Δισδάρη και τον Βοεβόδα), ο εφημέριος του Έλγιν, Φίλιπ Χαντ, έρχεται στην Αθήνα και ασκώντας πιέσεις στην τουρκική εξουσία “κατορθώνει” να αποσπάσει από το μνημείο τη πρώτη μετόπη του. Ο ίδιος ο Χαντ, όπως γράφει αργότερα, στη θέα του βίαιου αυτού αποχωρισμού “κυριεύεται” από “τρέμουλο και ταχυπαλμία” την ώρα που “τα πανέμορφα αυτά γλυπτά κρέμονταν στον αέρα και εξαρτιόταν μόνο από τα σχοινιά που τα κατέβαζαν”. Ο δε Έλγιν ενθουσιάστηκε τόσο πολύ όταν έμαθε αυτή την πρωτοφανή επιτυχία, ώστε παρότρυνε τον επιστάτη του συνεργείου του Λουζιέρι να συνεχίσει για όσο το δυνατόν περισσότερα αποκτήματα (οι προδιαγραφές των κατά παραγγελία αποκτημάτων έχουν παρομοιαστεί με λίστες παραγγελιών από σούπερ μάρκετ). Δυστυχώς, είχε ήδη πεισθεί για το ότι η διακόσμηση της επαύλης του με πρωτότυπες αρχαιότητες στη θέση των αντιγράφων, θα τόνιζε περισσότερο τη διακοσμητική του δεινότητα.
1802
Ο Λόρδος επισκέπτεται την Ακρόπολη η οποία, απογυμνωμένη πια από τα γλυπτά της, είναι τώρα ένα ερείπιο. Για την αφαίρεση των Γλυπτών χρησιμοποιήθηκαν μέχρι και πριόνια, λόγω του μεγάλου βάρους τους αλλά και της δύσκολης μεταφοράς τους με πλοία στο Λονδίνο. Ο Λουζιέρι δίνει εντολή στα συνεργεία των τεχνιτών του να τεμαχίζουν την πίσω επιφάνεια των Γλυπτών της ζωφόρου. Τα γείσα θρυμματίζονται ώστε να αποσπασθούν οι μετόπες, τα δε τρίγλυφα πριονίζονται. Για την μεταφορά ένα κιονόκρανο τεμαχίσθηκε στα δύο και από ατύχημα ο κεντρικός λίθος της ανατολικής ζωφόρου “άνοιξε” στα δύο. Ένας άγγλος ταξιδιώτης το 1801, ο Εdward Daniel Clarke, ήταν αυτόπτης μάρτυρας στον κατακρημνισμό μιας μετόπης, τον οποίο περιγράφει με τα πιο ζωντανά χρώματα. Ο Δισδάρης, ο Τούρκος διοικητής της Ακρόπολης ο οποίος παρευρίσκονταν κατά την διάρκεια του κατακρημνισμού, αντικρύζοντας το “θέαμα” άφησε να κυλήσει ένα δάκρυ. Οι Έλληνες που μετέφεραν ορισμένα από τα κιβώτια με τα μάρμαρα στον Πειραιά τα πέταξαν κάτω και αρνήθηκαν να τα ξαναπιάσουν, όταν άκουσαν τα πέτρινα πνεύματα από τα μάρμαρα να φωνάζουν για την απομάκρυνσή τους από την Ακρόπολη.
Τον Σεπτέμβριο απέπλευσε από τον Πειραιά, φορτωμένο με 17 μεγάλα κασόνια από αρχαιότητες το προσωπικό πλοίο του Έλγιν “Μέντωρ”. Στις αρχαιότητες συμπεριλαμβάνονταν 14 κομμάτια από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, 4 κομμάτια από τη ζωφόρο του ναού της Αθηνάς Νίκης και αρκετά ακόμη τμήματα γλυπτών. Έπεσε όμως σε καταιγίδα και προσκρούοντας στα βράχια, στην είσοδο του λιμανιού των Κυθήρων, βυθίστηκε. Χρειάστηκαν δύο χρόνια για τους Έλληνες σφουγγαράδες από την Κάλυμνο να ανασύρουν από τον βυθό τα πολύτιμα γλυπτά. Ο Έλγιν ζήτησε να χαρακτηρισθούν παραπλανητικά τα κιβώτια που συσσωρεύονταν στην παραλία των Κυθήρων ότι περιείχαν “πέτρες χωρίς αξία”.
1803
Τον Ιανουάριο του 1803 ο Έλγιν αναχώρησε με την οικογένειά του από την Κωνσταντινούπολη με προορισμό την πατρίδα του επειδή ήταν πια καιρός να επιστρέψει στην Αγγλία για να προωθήσει τα πολιτικά του σχέδια και να τακτοποιήσει επίσης και την συλλογή των Μαρμάρων του. Πίστευε άλλωστε ότι θα μπορούσε στο μέλλον ιδιωτικά να επιστρέψει στην Αθήνα. Περνά από την Αθήνα, τα Κύθηρα, τη Μάλτα, τη Ρώμη αλλά συλλαμβάνεται στο Παρίσι από τους Γάλλους ως αιχμάλωτος πολέμου, γιατί εν τω μεταξύ η Γαλλία είχε κηρύξει τον πόλεμο στην Αγγλία. Καθώς η υγεία του δεν ήταν καλή ο Έλγιν πήρε άδεια να μετακινηθεί στη πόλη Μπαρρέζ, η οποία διέθετε και ιαματικά λουτρά που τα είχε ανάγκη. Αργότερα φυλακίζεται στη Λούρδη και όταν αποφυλακίζεται ζει με τη σύζυγό του στο Πο. Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα ζουν και στην Ορλεάνη.
Ο Λουζιέρι εν τω μεταξύ συνέχιζε ακόμη να ενεργεί στην Αθήνα βάσει ενός συγκεκριμένου σχεδίου: τα γλυπτά, ένας κίονας ιωνικού και ένας ακόμη δωρικού ρυθμού θα διακοσμούσαν τον τοίχο του σαλονιού της έπαυλης του Έλγιν, μαζί με όλες τις Καρυάτιδες του Ερεχθείου. Απέσπασε τελικά έναν κίονα και μία Καρυάτιδα την οποία αντικατέστησε με πέτρες, για να μην καταρρεύσει η οροφή του μνημείου. Σύμφωνα με τον μύθο, ο αποχωρισμός της Καρυάτιδας από τις αδερφές της είναι συνταρακτικός. Θρηνούσε από τον Πειραιά για την απομάκρυνσή της και φώναζε γοερά προς τις αδερφές της οι οποίες της ανταπαντούσαν από το Ερέχθειο.
1804
Οι διάδοχοι του Έλγιν στην πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης είναι τελείως αντίθετοι με ότι έκανε ο προκάτοχός τους στην Ακρόπολη. Κατόπιν διαταγής από την Οθωμανική κυβέρνηση στην Κωνσταντινούπολη, απαγορεύεται στον Λουζιέρι η οποιαδήποτε πρόσβαση και κάθε ενέργειά του στην Ακρόπολη. Ο Λουζιέρι παρά το ότι ο εργοδότης του είναι στη φυλακή, συνεχίζει το “έργο” του, αποσπώντας νέες αρχαιότητες για τη συλλογή του λόρδου από την Ολυμπία, τη Θήβα, τον Ορχομενό, το Δαφνί και άλλα μέρη της Ελλάδας, αποστέλλοντάς τις μέσω Μάλτας σε διάφορα λιμάνια της Αγγλίας.
1805
Oι Γάλλοι επιτρέπουν στην κα. Έλγιν να επιστρέψει στο Παρίσι γιατί εν τω μεταξύ έχει πεθάνει το τέταρτο, ηλικίας ενός έτους παιδί τους. Η Λαίδη Έλγιν ήταν έγκυος στο πέμπτο της παιδί και υπήρχαν φόβοι για την υγεία της. Κατόπιν σχετικής άδειας από τον Ναπολέοντα και συνοδευόμενη από τον Hunt επιστρέφει στη Βρετανία για τον ενταφιασμό του παιδιού στον οικογενειακό τους τάφο. Από τη στιγμή αυτή συναναστρέφεται τον ανάδοχο του παιδιού Ρόμπερτ Φέργκιουσον και προκύπτει ειδύλλιο μεταξύ τους.
Όταν η λαίδη Έλγιν ήταν έγκυος στο πέμπτο παιδί, το μικρότερο παιδί τους σε ηλικίας ενός έτους απεβιώνει. Επειδή υπήρχαν επίσης φόβοι για την υγεία της, ο Ναπολέον επιτρέπει με σχετική άδεια να επιστρέψει στη Βρετανία για τον ενταφιασμό του παιδιού στον οικογενειακό τους τάφο, συνοδευόμενη από τον Χαντ. Από τη στιγμή αυτή συναναστρέφεται τον ανάδοχο του παιδιού Ρόμπερτ Φέργκιουσον και προκύπτει ειδύλλιο μεταξύ τους. Ο Έλγιν συλλαμβάνεται για δεύτερη φορά και φυλακίζεται στο Μελέν.
1806
O Λόρδος αποφυλακίζεται και επιστρέφει στην Σκωτία, η ζωή του όμως έχει αλλάξει ριζικά. Χάνει την έδρα του στη Βουλή των Λόρδων, απολύει τους υπηρέτες της επαύλης του, την οποία δεν μπορεί να συντηρήσει και μεγάλο μέρος του οικοδομήματος μένει δίχως έπιπλα. Χωρίζει από την γυναίκα του λόγω του δεσμού που είχε συνάψει με τον Φέργκιουσον. Έτσι, βρίσκεται καταχρεωμένος, εξαιτίας των πολλών μισθών, αλλά και δώρων και χρημάτων που έδινε στους Τούρκους σε όλα τα προηγούμενα χρόνια. Ο πρωτότοκος γιός τους υποφέρει από βαριάς μορφής επιληψία και ο ίδιος ο Έλγιν από σύφιλλη, αρρώστια που προκαλεί την παραμόρφωση της μύτης του.
1807-1811
Το 1809 ο Χάμιλτον, από το πόστο του Υφυπουργού Εξωτερικών, με μια επιστολή του στον Έλγιν του πρότεινε ότι ένας “αξιοσέβαστος αριθμός προσώπων, καλλιτέχνες, ερασιτέχνες και μέλη της Βουλής των Αντιπροσώπων” θα μπορούσαν να ορίσουν μια δίκαιη τιμή ώστε οι συλλογές του να περιέλθουν στο Βρετανικό κράτος.
Ο Λουζιέρι επανέρχεται το 1809 στην Αθήνα όπου βρίσκεται ενώπιον μιας πολύ δύσκολης κατάστασης: στον Πειραιά βρίσκονται ακόμη στοιβαγμένες σε κιβώτια πολλές από τις σημαντικότερες αρχαιότητες της Ακρόπολης, οι οποίες παρέμειναν εκεί λόγω της εμπόλεμης κατάστασης ανάμεσα στην Γαλλία και την Αγγλία. Προσπαθεί να ναυλώσει πλοία προκειμένου να μεταφέρει τις αρχαιότητες, δυσκολεύεται ωστόσο να το πετύχει γιατί από την Κωνσταντινούπολη έρχεται ειδική εντολή να μην απομακρυνθεί κανένα κιβώτιο. Με ένα υπέρογκο όμως ποσό που δωρήθηκε στον Καϊμακάμη, δίνεται τελικά άδεια και οι αρχαιότητες εκπατρίζονται το 1810.
Μέσω Μάλτας τα κιβώτια μεταφέρονταν στη συνέχεια στην Αγγλία. Στη Μάλτα τις περισσότερες φορές τα επισκεύαζαν και στη συνέχεια τα προωθούσαν στον τελικό τους προορισμό, πράγμα που σημαίνει ότι οι συνθήκες στις οποίες ήταν εκτεθειμένα τα Μάρμαρα ήταν οι χειρότερες δυνατές για την επιφάνεια των γλυπτών εξαιτίας των συνεχών κτυπημάτων στα αμπάρια των πλοίων, της υγρασίας και της θαλασσινής αλμύρας. Το μαρτύριό τους ωστόσο συνεχίζονταν ακόμη και όταν έφθαναν στην Αγγλία. Εκεί παρέμειναν επί έτη σε διάφορα λιμάνια της Αγγλίας γιατί ο Έλγιν βρίσκονταν αιχμάλωτος στη Γαλλία. Η συλλογή του λόρδου συγκεντρώθηκε αρχικά σε ένα σπίτι στο Λονδίνο και στη συνέχεια σε ένα ακόμη, παραμένοντας στο ύπαιθρο μέσα στα ξύλινα κιβώτια. Όταν ο Έλγιν επέστρεψε στην Αγγλία, παρουσίασε ορισμένα μόνο από τα Μάρμαρα στο αγγλικό κοινό στην αυλή ενός τρίτου σπιτιού, κάτω από ένα στέγαστρο.
Το 1810 ο Έλγιν παντρεύεται την Ελίζαμπεθ Όσβαλντ, κόρη ενός γείτονα γαιοκτήμονα, με την οποία αποκτά οκτώ ακόμη παιδιά. Δεδομένου ότι είχε να φροντίσει τέσσερα ακόμη παιδιά από των πρώτο του γάμο, οι οικονομικές του υποχρεώσεις συνέχιζαν να αυξάνουν. Η πρώτη γυναίκα του Μαίρη Νίσμπετ παντρεύτηκε τον Ρόμπερτ Φέργκιουσον. Τα υπέρογκα χρέη και η έλλειψη πόρων μετά το διαζύγιό του τον αναγκάζουν να μεταφέρει για μια ακόμη φορά τη συλλογή του στην καρβουναποθήκη μιας έπαυλης, μη μπορώντας να εξασφαλίσει έναν δικό του χώρο για να τα τοποθετήσει. Το 1810 ο Έλγιν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι έπρεπε να πουλήσει τη συλλογή του.
1812-1816
Πολλοί κατέκριναν τις ενέργειες του Έλγιν για τις αφαιρέσεις των Μαρμάρων. Ο κυριότερος όλων ήταν ο λόρδος Μπάιρον. Διάφορες διερευνητικές προτάσεις του είχαν γίνει προς τον Έλγιν από το Βρετανικό Μουσείο για να αγορασθεί η συλλογή του από το κράτος. Ορίστηκε τελικά ειδική εξεταστική επιτροπή του αγγλικού Κοινοβουλίου προκειμένου να διερευνήσει όλες τις παραμέτρους της αγοραπωλησίας της συλλογής. Τα χρέη του Έλγιν όμως ήταν πολλά και η συλλογή του υποθηκεύεται. Το αγγλικό κοινοβούλιο αποφάσισε να δεχθεί τον ιδιωτικό χαρακτήρα της συλλογής, παρά το γεγονός ότι ο Έλγιν την απέκτησε μόνο χάρη στην ιδιότητά του ως πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη.
Η αγορά των Μαρμάρων από το αγγλικό δημόσιο αποφασίστηκε από τη Βουλή με ψήφους 80 υπέρ της αγοράς και 30 κατά. Κατά την διάρκεια της συζήτησης στην Βουλή ακούστηκαν πολλές επικρίσεις για τις συνθήκες απόκτησης της συλλογής. Τότε ακούστηκε για πρώτη φορά η πρόταση από τον Χιού Χάμμερσλυ ότι τα Μάρμαρα θα έπρεπε να επιστραφούν στην Ελλάδα αμέσως μόλις οι συνθήκες το επιτρέψουν.
1817-1841
Ο Έλγιν συνέχιζε να εμπορεύεται έργα τέχνης στο Παρίσι. Με την παρότρυνση του Λουζιέρι έστειλε και ένα ρολόι ως δώρο στην αγορά της Αθήνας που το συνόδευε και μία επιγραφή η οποία έφερε το όνομα του δωρητή προς τον λαό της Αθήνας. Δεν πέρασαν όμως πολλά χρόνια και κάηκε σε μια πυρκαγιά. Κάποιοι είπαν ότι οι Αθηναίοι δεν άντεχαν να μετρούν τις ώρες που τα Μάρμαρα έλειπαν από κοντά τους.
Κατά την διάρκεια της ελληνικής επανάστασης, οι σφαίρες των Ελλήνων αγωνιστών που είχαν πολιορκήσει τους Τούρκους στην Ακρόπολη, χτύπησαν και απάλειψαν τα ονόματα του Έλγιν και της γυναίκας του τα οποία είχαν εγχαράξει οι ίδιοι κατά την διάρκεια του ταξιδιού τους στην Ακρόπολη το 1802. Οι Τούρκοι μέσα στην Ακρόπολη, στην προσπάθειά τους να φτιάξουν βόλια, αποσπούσαν τους μολύβδινους συνδέσμους κακοποιώντας τους σπόνδυλους των κιόνων. Οι Έλληνες μόλις το έμαθαν τους έστειλαν αμέσως έτοιμο μολύβι για τις σφαίρες τους, προκειμένου να σταματήσουν την καταστροφή.
Το 1820 ο Έλγιν επέστρεψε στη Βουλή των Λόρδων ως εκπρόσωπος της Σκωτίας, θέση την οποία διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του. Κατά ένα παράδοξο τρόπο, το 1821 ήταν ένας από τους πρώτους που έγινε μέλος της Φιλελληνικής Επιτροπής για την υποστήριξη των επαναστατικών δυνάμεων της Ελλάδας. Εκλιπαρούσε απελπισμένα να του δοθεί από το δημόσιο κτήματα ως τίτλος ευγενείας. Παρά τις προσπάθειές του, τα χρέη του μέχρι το τέλος της ζωής του ήταν πάρα πολλά. Αναγκάστηκε να ζήσει στη Γαλλία για να ξεφύγει από τους πιστωτές του, πάμφτωχος. Πέθανε στο Παρίσι στις 4 Νοεμβρίου1841.
